^{#smrgKİTABEVİ} Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesinin Yapısı ve İşleyişi - 2023

Amerikalılar arası insan haklarını koruma sistemi içinde Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesi ile Amerikalılar Arası İnsan Hakları Komisyonunu barındıran ve Amerikan Devletleri Örgütünün katkılarıyla kurulan, Kuzey ve Güney Amerika'da yer alan devletlerin oluşturduhğu bölgesel insan haklarını koruma mekanizmasıdır. Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesi, Amerikalılar arası insan haklarını koruma sisteminin temel yargı organıdır. Amerikalılar arası insan hakları sistemi, Amerika kıtasındaki diktatörlüklerden ve askeri rejimlerden demokratik rejimlere geçiş sürecine katkıda bulunmuş ve bu süreçte insan haklarının korunmasına ilişkin çalışmalar yürütülmesini sağlamıştır. Bu geçiş sürecinde kurulan Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesi, yargı yetkisini kabul ettirmek ve kararlarını uygulamak konusunda zorluklar çekmiş olsa da insan haklarının korunmasında etkili, yenilikçi ve kapsamlı kararlar veren bir mahkeme hâline gelmiştir.

Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesi, kuruluşunda ve gelişiminde kendisine örnek teşkil eden Avrupa İnsan Hakları Mahkemesiyle karşılaştırılmış, yeterince gelişmiş ve etkili olmadığı iddialarıyla eleştirilmiştir. Bu çalışmada, bu iddianın her yönüyle gerçeği yansıtmadığı, Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesinin yapısındaki, işleyişindeki ve hatta bazı içtihatlarındaki uygulamalarının ve kararlarının yenilikçi, ilerici, hakları koruma konusunda daha etkili ve yerinde olduğunun ve hatta bazı uygulamaların Avrupa sisteminden daha önce ve etkin bir şekilde kullanıldığının gösterilmesi amaçlanmıştır.

Bu bağlamda, öncelikle Amerikalılar Arası insan hakları sisteminin temel belgeleri olan Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirisi ile Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi ve organları olan Amerikalılar Arası İnsan Hakları Komisyonu ile Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesinin yapısı incelenmiştir. Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesinin yetkileri olan çekişmeli yargı yetkisi, geçici önlem alma yetkisi ile danışma görüşü verme yetkisinin açıklanmasının yanında uluslararası alanda da daha az çalışılmış olması nedeniyle bu yetkilerin zaman, yer, kişi ve konu bakımından kapsamı ayrıntılı olarak incelenmiştir. Daha sonra, Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesinin yargılama usulü açıklanmıştır. Son olarak, bölgesel insan hakları mahkemelerinin karşılıklı olarak birbirlerinin içtihatlarından yararlanması, bunlara atıfta bulunması ve insan haklarının evrenselleşmesi nedeniyle Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesinin, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi ile karşılaştırması yapılmıştır. Amerikalılar Arası İnsan Hakları Mahkemesinin içtihatlarının, Türkiye'nin de yargı yetkisine tabi olduğu Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin kararlarını etkilediği, dolayısıyla Türkiye üzerinde de etkileri olduğu ve aslında Türk hukuku açısından sonuç doğurabileceği ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.