^{#smrgKİTABEVİ} Devletin Haksız Fiilden Kaynaklanan Uluslararası Sorumluluğu -

Sorumluluğa ilişkin kurallar her hukuk dalının etkinliği ve gerçek hayattaki gücü için en önemli kurallar olmakla beraber, Devletlerin her birinin egemen ve bir diğerine hukuken eşit kişiler oldukları uluslararası hukukta, hiçbir hukuk dalında olmadığı kadar hayati öneme sahiptir. Eser, Ondokuzuncu yüzyıldan günümüze kadar oluşmuş uluslararası sorumluluk kurallarını ortaya koymaktadır. Özellikle Birleşmiş Milletler Uluslararası Hukuk Komisyonu'nun konu ile ilgili son 60 yıllık çalışması ayrıntıları ile eserde ele alınmaktadır. Bir Devletin uluslararası hukukta sorumluluğuna yol açan olay nedir? Hangi davranışlar yüzünden Devletin sorumluluğu ileri sürülebilir? Bu sorumluluğu kimler ileri sürebilir? Uluslararası topluluğun geneli bir Devletin sorumluluğunu ileri sürebilir mi? Sorumluluğun sonuçları nelerdir? Sorumlu Devletin yükümlülükleri nelerdir? Yükümlülüklerini yerine getirmesi için uluslararası hukuka uygun olarak, sorumlu Devlete karşı alınabilecek tedbirler nelerdir ve bunlara kimler başvurabilir? Uluslararası hukukun sıradan ihlâlleri ile, insanlığın vicdanını en çok rahatsız eden ihlâller arasında sorumluluk bakımından bir fark bulunmakta mıdır ve bunların çiğnenmesine karşı alınabilecek hukuki önlemler nelerdir? Eser bu ve benzeri bir çok soruya cevap ararken hukukçulara olduğu kadar bu konularla ilgilenen her okuyucuya da hitap etmeye çalışmaktadır.

Dr. Hakkı Hakan ERKİNER ( Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Milletlerarası Hukuk Anabilim Dalı )

-Bir Devletin Uluslararası Hukukta Sorumluluğuna Yol Açan Olay Nedir?
-Hangi Davranışlar Yüzünden Devletin Sorumluluğu İleri Sürülebilir?
-Bu Sorumluluğu Kimler İleri Sürebilir?
-Uluslararası Topluluğun Geneli Bir Devletin Sorumluluğunu İleri Sürebilir Mi?
-Sorumluluğun Sonuçları Nelerdir?
-Sorumlu Devletin Yükümlülükleri Nelerdir?
-Yükümlülüklerini Yerine Getirmesi İçin Uluslararası Hukuka Uygun Olarak, Sorumlu Devlete Karşı Alınabilecek Tedbirler Nelerdir Ve Bunlara Kimler Başvurabilir?
-Uluslararası Hukukun Sıradan İhlâlleri İle, İnsanlığın Vicdanını En Çok Rahatsız Eden İhlâller Arasında Sorumluluk Bakımından Bir Fark Bulunmakta Mıdır Ve Bunların Çiğnenmesine Karşı Alınabilecek Hukuki Önlemler Nelerdir?

ÖNSÖZ .................................................................................................................. v ii
İÇİNDEKİLER......................................................................................................ix
K ISA LTM A LA R...............................................................................................x v ii
GİRİŞ.........................................................................................................................1
Birinci Bölüm
ULUSLARARASI HAKSIZ FİİLDEN KAYNAKLANAN DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞU MÜESSESESİNİN TEORİSİNE VE MEKANİZMASINA GİRİŞ
I. SORUMLULUK HUKUKU........................................................................7
II. DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞU.............................8
A. Uluslararası Sorumluluğa İlişkin Kuralların Kaynağı......................8
B. Temel İlke....................................................................................................9
C. Uluslararası Hukukun İhlâli.................................................................11
D. Devletin Uluslararası Sorumluluğunun Doğurduğu Yükümlülükler.........................................................................................13
III. ROMA HUKUKUNDA HAKSIZ FİİL KAVRAMI VE SORUMLULUK............................................................................................14
İÇİNDEKİLERx
A. Haksız Fiil .................................................................................................14
B. Sorumluluk ...............................................................................................17
IV. ÖZEL HUKUKTA HAKSIZ FİİL KAVRAMI VE SORUMLULUK........................................................................................... 24
A. Sorumluluğun Tanımı .......................................................................... 24
1. Sorumluluk Kavramının Tarihçesi ............................................. 24
a. Kısas İlkesi ................................................................................. 25
b. Hukukî Sorumluluğun Cezaî Sorumluluktan Ayrılması..................................................................................... 25
c. Kusur Sorumluluğu İlkesinin Kabulü................................. 26
d. Sebep (Objektif, Kusursuz) Sorumluluğunun Kabulü......................................................................................... 26
2. Sorumluluk Kavramının Tanımı..................................................27
3. Sorumluluk Hukukunun Amaçları..............................................29
a. Zararı Denkleştirme (Giderme, Karşılama) Amacı..........29
b. Zararı Önleme Amacı...............................................................29
c. Tazminat Talebinde İhlâl Edilen Hakkın Devamı Amacı .......................................................................................... 30
B. Özel Hukukta Sorumluluğun Kaynakları........................................ 30
1. Kusurdan Kaynaklanan Sorumluluk...........................................31
2. Sözleşmeden Kaynaklanan Sorumluluk .....................................31
3. Kanun Hükümlerinden Kaynaklanan Sorumluluk .................32
C. Özel Hukukta Sorumluluk Türleri......................................................32
1. Sözleşmeden Doğan Sorumluluk .................................................33
2. Kusur Sorumluluğu ........................................................................ 34
a. Hukuka Aykırılık...................................................................... 34
b. Zarar.............................................................................................35
c. Kusur............................................................................................35
d. Nedensellik (İlliyet) Bağı ........................................................35
3. Kusursuz Sorumluluk..................................................................... 36
a. Sebep Sorumluluğu.................................................................. 36xi
i. Olağan Sebep Sorumluluğu ............................................ 36
ii. Tehlike Sorumluluğu.........................................................37
b. Hakkaniyet Esasına Dayanan Sorumluluk .........................39
4. Hukuka Uygun Müdahaleden Doğan Sorumluluk (Fedakârlığın Denkleştirilmesi İlkesine Dayanan Sorumluluk).......................................................................................39
D. Sorumluluğa Hâkim Olan İlkeler....................................................... 40
1. Ferdi Sorumluluk İlkesi ................................................................. 40
2. Aynî Sorumluluk İlkesi .................................................................. 40
3. Tam Sorumluluk İlkesi................................................................... 40
4. Kıymet İtibariyle Sorumluluk İlkesi........................................... 40
E. Haksız Fiil Sorumluluğu ...................................................................... 40
1. Genel Açıklama................................................................................ 40
2. Haksız Fiilin Unsurları ...................................................................41
a. Davranış (Fiil, Hareket)...........................................................41
b. Zarar.............................................................................................42
i. Maddi Zararın Tanımı ve Unsurları ..............................43
i.a. Malvarlığı ......................................................................43
i.b. Malvarlığının Azalması............................................. 44
i.c. Azalmanın Zarar Görenin İradesi Dışında Meydana Gelmesi....................................................... 44
ii. Maddi Zarar Çeşitleri....................................................... 44
ii.a. Fiili Zarar - Mahrum Kalınan Kâr - Normatif (Hükmi) Zarar ............................................................ 44
ii.b. Doğrudan Zarar - Dolayısıyla Zarar - Yansıma Zarar ...............................................................................45
ii.c. Mevcut Zarar - Müstakbel Zarar - Muhtemel Zarar ...............................................................................47
c. Uygun İlliyet Bağı .....................................................................47
i. Giriş.......................................................................................47
ii. Uygun İlliyet Bağı Teorisi ............................................... 49
d. Kusur............................................................................................52
i. Kusur Hakkında Açıklamalar .........................................52
ii. Kusur Açısından Fiil Ehliyeti ........................................ 54xii
e. Hukuka Aykırılık...................................................................... 56
V. DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞUNA İLİŞKİN TEORİLER...................................................................................58
A. Genel Açıklama - Uluslararası Hukukun Niteliği ...........................58
B. Sorumluluğa İlişkin Tanımlar..............................................................78
C. Dionisio Anzilotti'den Roberto Ago'ya Kadar Devletlerin Uluslararası Sorumluluğunun Teorik Gelişimi ...............................81
1. Anzilotti'den Önceki Klasik Uluslararası Hukuk ................... 83
2. Anzilotti'nin Teorisi ve Uluslararası Hukuka Katkıları......... 86
3. Birinci ve İkinci Dünya Savaşları Arasındaki Gelişmeler...... 88
a. Karl Strupp................................................................................. 88
b. Birinci Dünya Savaşının Ardından ......................................89
c. Hersh Lauterpacht.....................................................................89
D. İkinci Dünya Savaşı Sonrası Komisyon'un Kodifikasyon Çalışması .................................................................................................. 90
İkinci Bölüm
ULUSLARARASI HAKSIZ FİİLDEN KAYNAKLANAN DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞUNUN MEYDANA GELMESİ
I. DEVLETİN ULUSLARARASI NİTELİKTEKİ HAKSIZ FİİLİ................................................................................................................. 99
A. Genel Açıklama....................................................................................... 99
B. Genel İlkeler .......................................................................................... 100
1. Uluslararası Haksız Bir Fiilden Ötürü Devletin Sorumluluğu................................................................................... 100
2. Devletin Uluslararası Haksız Fiilinin Unsurları.................... 105
a. İsnat ........................................................................................... 107
b. İhlâl............................................................................................ 108
c. Zararın ve Kusurun Değerlendirilmesi............................. 109xiii
i. Zarar ................................................................................... 109
ii. Kusur...................................................................................114
3. Devletin Fiilinin Uluslararası Nitelikteki Bir Haksız Fiil Olarak Nitelendirilmesi........................................................ 115
II. BİR DAVRANIŞIN DEVLETE İSNAT EDİLMESİ.........................118
A. Genel Açıklama......................................................................................118
B. Devlet Organlarının Davranışlarının İsnat Edilmesi.................. 122
C. Kamu Gücü Yetkilerini Kullanırken Bir Kişinin ya da Bir Birimin Davranışının İsnat Edilmesi ..............................................128
D. Bir Devlete Bir Başka Devlet Tarafından Emrine Verilmiş Bir Organın Davranışının İsnat Edilmesi ...................................... 129
E. Yetki Aşımı ya da Talimatlara Aykırı Davranışın İsnat Edilmesi.................................................................................................. 131
F. Devletin Yönlendirmesi ya da Denetimi Altında İken ki Davranışın İsnat Edilmesi.................................................................. 133
G. Resmi Otoritelerin Yokluğu ya da Yetersizliği Halindeki Davranışın İsnat Edilmesi...................................................................141
H. Bir İsyan Hareketinin ya da Benzerinin Davranışının İsnat Edilmesi.................................................................................................. 143
I. Devlet Tarafından Kendisinin Olarak Tanınan ve Benimsenen Davranışın İsnat Edilmesi.......................................... 145
III. BİR ULUSLARARASI YÜKÜMLÜLÜĞÜN İHLALİ .................. 146
A. Genel Açıklama..................................................................................... 146
B. Bir Uluslararası Yükümlülüğün İhlâlinin Varlığı......................... 150
C. Devlet Bakımından Yürürlükte Olan Yükümlülük...................... 153
D. Bir Uluslararası Yükümlülüğün İhlalinin Zamana Yayılması ................................................................................................ 155
E. Bileşik Bir Davranışla Meydana Gelen İhlâl.................................. 158
IV. BİR BAŞKA DEVLETİN FİİLİNDEN ÖTÜRÜ DEVLETİN SORUMLULUĞU ..................................................................................... 159
A. Genel Açıklama..................................................................................... 159
B. Uluslararası Haksız Fiilin Yapılmasında Yardım.......................... 160xiv
C. Uluslararası Haksız Fiilin Yapılmasında Talimatlar ve Denetim.................................................................................................. 162
D. Bir Başka Devleti Zorlama ................................................................. 163
E. Kuralların Etkisi ................................................................................... 164
V. HUKUKA AYKIRILIĞI ORTADAN KALDIRAN HALLER .... 164
A. Genel Açıklama..................................................................................... 164
B. Rıza .......................................................................................................... 168
C. Meşru Müdafaa......................................................................................170
D. Uluslararası Haksız Bir Fiil Nedeniyle Karşı-Önlemler..............171
E. Mücbir Sebep..........................................................................................174
F. Tehlike Hali............................................................................................176
G. Zaruret Hali........................................................................................... 177
H. Emredici Kurallara Saygı.................................................................... 180
I. Hukuka Aykırılı ortadan Kaldıran Bir Hali İleri Sürmenin Neticeleri................................................................................................ 182
Üçüncü Bölüm
DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞUNUN KAPSAMI
I. GENEL İLKELER...................................................................................... 183
A. Genel Açıklama..................................................................................... 183
B. Uluslararası Haksız Fiilin Hukukî Neticeleri................................ 186
C. İhlâl Edilen Yükümlülüğü Yerine Getirme Ödevinin Devam Etmesi ....................................................................................... 187
D. İhlale Son Verme ve İhlâli Tekrar Etmeme Yükümlülüğü.......... 189
E. Onarım Yükümlülüğü......................................................................... 190
F. İç Hukuk ile Uluslararası Hukuk Arasındaki Ayrım ................... 197
G. Sorumluluktan Doğan Uluslararası Yükümlülüklerin Değerlendirilmesi................................................................................. 198
II. ZARARIN ONARIMI ............................................................................. 199xv
A. Genel Açıklama..................................................................................... 199
B. Onarım Şekilleri................................................................................... 199
1. Eski Hale İade ................................................................................ 201
2. Tazminat..........................................................................................205
3. Tarziye...............................................................................................214
C. Faizler.......................................................................................................216
D. Zarara Katkı........................................................................................... 219
III. GENEL ULUSLARARASI HUKUKUN EMREDİCİ KURALLARINDAN KAYNAKLANAN YÜKÜMLÜLÜKLERİN AĞIR İHLÂLLERİNE MAHSUS NETİCELER.................................220
A. Genel Açıklama.....................................................................................220
B. Komisyon'un 40. maddesi: Uluslararası Hukukun Emredici Kurallarının Ağır İhlâli Kavramı...................................................... 239
C. Uluslararası Hukukun Emredici Kurallarının Ağır İhlâllerinin Özel Neticeleri................................................................243
1. Devletlerin İşbirliği Yapma Yükümlülüğü...............................245
2. Gayrı-meşru Durumu Tanımama Yükümlülüğü...................246
3. Yardım ve Destek Vermeme Yükümlülüğü .............................249
Dördüncü Bölüm
DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞUNUN UYGULANMASI
I. GENEL AÇIKLAMA................................................................................ 251
II. DEVLETİN SORUMLULUĞUNA BAŞVURULMASI................ 252
A. Mağdur Devlet Tarafından Sorumluluğa Başvurulması............. 252
B. Mağdur Devlet Tarafından Bildirim................................................ 257
C. Talebin Kabul Edilebilirliği ...............................................................260
D. Sorumluluğa Başvurma Hakkından Vazgeçme ............................ 261
E. Mağdur Devletlerin Çokluğu ............................................................263
F. Sorumlu Devletlerin Çokluğu...........................................................265xvi
G. Mağdur Devletten Başka Bir Devlet Tarafından Sorumluluğa Başvurulması................................................................266
III. KARŞI-ÖNLEMLER................................................................................268
A. Genel Açıklama.....................................................................................268
B. Karşı-Önlemlerin Konusu ve Sınırları............................................ 272
C. Karşı- Önlemler ile Etkilenemeyecek Yükümlülükler................. 276
D. Karşı-Önlemlerin Uygulanmasında Ölçülülük İlkesinin Yeri ve Değeri ........................................................................................282
E. Karşı-Önlemlere Başvurmanın Şartları..........................................285
F. Karşı-Önlemlerin Sona Erdirilmesi.................................................287
G. Mağdur Devletten Başka Devletlerce Alınan Önlemler .............287
IV. DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞUNA İLİŞKİN GENEL HÜKÜMLER ........................................................... 291
A. Genel Açıklama..................................................................................... 291
B. Lex Specialis.......................................................................................... 291
C. Uluslararası Hukukun Genel Kurallarının Etkisi ........................ 292
D. Bir Uluslararası Örgütün Sorumluluğuna Uygulanacak Kurallar................................................................................................... 293
E. Kişisel Sorumluluk............................................................................... 293
F. Birleşmiş Milletler Şartı...................................................................... 294
SONUÇ................................................................................................................ 295
EKLER
EK I: BİRLEŞMİŞ MİLLETLER A/RES/56/83 BELGESİNİN TÜRKÇE TERCÜMESİ..........................................................................307
EK II: United Nations A/RES/56/83 ........................................................... 329
EK III: Nations Unies A/RES/56/83 .......................................................351
KAYNAKÇA ...................................................................................................... 373