^{#smrgKİTABEVİ} Kars ve Çevresinde Aydınlanma Hareketleri ve Sol Geleneğin Tarihsel Kökenleri, 1878 - 1921 - 2005

Bu toprakların aydınlanma hareketinin gönüllü neferleri olan gençler, bütün engellemeleri aşarak ve kendisine dayatılan medrese eğitimiyle yetinmeyerek Rusçayı öğrenerek ve Rus İmparatorluğunun büyük kentlerinde üniversite eğitimi yaparak bölgenin kaderine el koyabilecek, hükmedebilecek siyasi olayların yaratıcısı konumuna gelmişlerdir. İlginçtir ki bu değerlerden Cihangirzade İbrahim, Doktor Esat, Server Atamanoğlu, Tevhidüddin Mamiloğlu gibi onlarca aydın Güneybatı Kafkas Cumhuriyetini (Kars Cumhuriyeti) kurdukları sırada Anadolu'da henüz ne Cumhuriyet vardır ve ne de modern çağdaş bir anayasa bilinci söz konusudur.

Büyük Millet Meclisi Hükümeti'ne ilham kaynağı olan, Meclis Hükümeti modelini Anadolu topraklarında ilk kez yaşama geçiren bu cumhuriyet birçok ilke damgasını vurmuştur. Bu cumhuriyetin parlamentosu tarafından hazırlanan ve kabul edilen anayasa ile seçmen yaşı 18 olarak belirlenmiş, cumhuriyet topraklarında yaşayan kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmiş, bu kısa ömürlü Cumhuriyet'in bakanlar kurulunda iki de kadın bakan yer almıştır.

Bu onurlu direnç ve kavgada Ardahan kongresinin örgütleyicisi ve katılımcısı Fuat Sabit'ten, Kars halkının bağrına basıp koruyup kolladığı, alçakça bir cinayete kurban giden Mustafa Suphi'ye kadar Anadolu aydınlanmasının birçok neferinin bu örgütlenme ve direnişlere olan katkılarını da görüyoruz.

Sadece Karslı aydınlar, sadece Anadolu aydınlanmasının adları bilinen bilinmeyen neferleri değil, Azerbaycanlı aydınların da çok büyük emeği var bu süreçte. -Prof. Dr. Bingür Sönmez