Osmanlı Devleti'nin 19. yüzyıldaki ıslahat hareketleri maarif sahasında da kendini göstermiş ve Sultan II. Mahmud'un, çocukların sinn-i rüşde gelinceye kadar okuyacakları yeni mektepler kurma teşebbüsünün bir neticesi olarak rüşdiye mektepleri açılmıştır. Bu kapsamda ilk olarak kalemlere nitelikli memur yetiştirmek için rüşdiye seviyesinde “Mekteb-i Maârif-i Adliye” ve “Mekteb-i Ulûm-ı Edebiye” açılmış, daha sonra ülke genelinde rüşdiye mektepleri açılmaya başlanmıştır. Tanzimat Dönemi'nde yaygınlaştırılmaya başlanan, sultann. Abdülhamid Dönemi'nde sayıları gittikçe artan ve II. Meşrutiyet Dönemi'nde memleketin hemen her köşesinde görülen rüşdiye mektepleri, Osmanlı Yenileşme Tarihi'nin en yaygın ve mühim eğitim kurumlarından biri kabul edilebilir. Bu eserde, Tanzimat Dönemi'nde tohumlan atılan ve Osmanlı Devleti'nin sonlarına kadar varlığını devam ettiren rüşdiye mektepleri pek çok yönüyle ele alınmaya çalışılmıştır. Maârifin teşkilât yapısında meydana gelen gelişmeler, kız ve erkek rüşdiyeleri, rüşdiye binaları, ders programları, ders kitapları, ders araç ve gereçleri, öğrenciler ile ilgili uygulamalar, öğretmenler ile ilgili uygulamalar, ceza ve mükâfatlar, mektebe kabule dair uygulamalar, mekteplerin teftiş ve denetimi gibi hususlar arşiv kaynakları ışığında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Yine bu eserde rüşdiye mektebine öğretmen yetiştiren kurumlardan olan Darülmuallimîn ve Darülmuallimât'a da bilhassa yer verilerek, rüşdiyelerle paralel olarak bu iki kurumun tarihi gelişimi ele alınmaya çalışılmıştır. Böylelikle rüşdiye mektepleri gerek öğrenci gerek öğretmen açısından ele alınarak değerlendirilmiş ve tarihî zeminde doğru bir noktada konumlandırılmasına gayret edilmiştir.
İçindekiler
ÖN SÖZ
KISALTMALAR
GİRİŞ
BİRİNCİ BÖLÜM
MAÂRİF TEŞKİLÂT YAPISINDA MEYDANA GELEN
GELİŞMELER VE RÜŞDİYE MEKTEPLERİ
I. TANZİMAT FERMANI VE YÖNETİM ANLAYIŞININ DEĞİŞMESİ
A. Meclis-i Umûr-ı Nâfia ve Mekâtib-i Rüşdiye Nezâreti
1. Meclis-i Umûr-ı Nâfia'nın Layihası
2. Mekâtib-i Rüşdiye Nezâreti'nin Kurulması
B. Meclis-i Maârif-i Muvakkat'ın Kurulması
C. Meclis-i Maârif-i Umûmiye'nin Kurulması
D. Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti'nin Kurulması
II. ISLAHAT FERMANI VE EĞİTİM ANLAYIŞI
A. Maârif-i Umûmiye Nezâreti'nin Kurulması
B. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Rüşdiye Mektepleri
C. Meclis-i Kebîr-i Maârif 'in Kurulması
D. Vilâyet Maârif Meclisleri ve Maârif Sandıkları
E. Tedrisât-ı İbtidâiye Kanûn-ı Muvakkati
III. RÜŞDİYE MEKTEPLERİNE ÖĞRETMEN YETİŞTİRİLMESİ
A. Dârülmuallimîn
B. Dârülmuallimât
İKİNCİ BÖLÜM
RÜŞDİYE MEKTEPLERİNİN AÇILMASI VE YAYGINLAŞMASI
I. RÜŞDİYE SEVİYESİNDE AÇILAN İLK MEKTEPLER
A. Mekteb-i Maârif-i Adliye
B. Mekteb-i Ulûm-ı Edebiye
II. ERKEK RÜŞDİYELERİ
III. KIZ RÜŞDİYELERİ
IV. NISF-I (NÎM) RÜŞDİYELER
V. ASKERÎ RÜŞDİYELER
VI. RÜŞDİYELERİN ÖĞRENCİ SAYILARINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER VE ÖĞRETMEN İHTİYACI
A. Rüşdiyelerin İdadiye Dönüştürülmesi
B. Rüşdiyelerin İbtidâiye Dönüştürülmesi
VII. YABANCI OKULLAR KARŞISINDA RÜŞDİYELER
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
RÜŞDİYE MEKTEPLERİNDE EĞİTİM ÖĞRETİM
I. RÜŞDİYELERİN İDARİ YAPISI
A. Okul Binaları ve Eğitim Düzeni
B. Rüşdiyelerde Görevli Personel
C. Tatil Günleri ve İmtihan Zamanları
D. Devam Jurnalleri / Hulâsa Cetvelleri / İmtihan Cetvelleri
E. Kitap ve Risalelerin Temini
F. Ders Araç ve Gereçleri
II. DERS PROGRAMLARI VE DERS KİTAPLARI
A. Erkek ve Kız Rüşdiyeleri Ders Programları
B. Askerî Rüşdiye Ders Programları
C. Rüşdiyelerde Fransızca Eğitimi
D. Ders Kitapları
III. ÖĞRENCİLERLE İLGİLİ UYGULAMALAR
A. Mektebe Kayıt ve Kabuller
1. Müslüman Çocukların Kabulleri
2. Gayrimüslim Çocukların Kabulleri
B. Öğrencilerin Kıyafetleri
C. Öğrencilerin Ödüllendirilmesi
D. Öğrencilere Verilen Cezalar
E. Sosyal Faaliyetler
F. Öğrencilerin Ulaşım Araçlarını Kullanım Kolaylığı
IV. ÖĞRETMENLERLE İLGİLİ UYGULAMALAR
A. İmtihanlar
B. Tayin ve Görevlendirmeler
C. İstifalar
D. Maaşlar
E. Öğretmen Yeterlilikleri ve Nitelikleri
F. Öğretmenlerin Ödüllendirilmesi
G. Öğretmenlere Verilen Cezalar
Ğ. Rüşdiye Öğretmenlerinin Sıbyan ve İbtidâi Öğretmenlerinin Eğitilmesindeki Rolü
V. RÜŞDİYE MEKTEPLERİNİN TEFTİŞ VE DENETİMİ
VI. EĞİTİM ÖĞRETİMİN AKSAMASINA SEBEP OLAN DURUMLAR
A. Salgın Hastalıklar
B. Savaş Zamanlarında Mektep Binalarının Farklı Amaçlar İçin Kullanılması
VII. RÜŞDİYE MEZUNLARININ İSTİHDAMI
SONUÇ
KAYNAKÇA
DİZİN
EKLER
