^{#smrgKİTABEVİ} Phokaia IV: Athena Tapınağı Kazıları Işığında İon Mimarlığının Doğuşu - 2023

Batı Anadolu Halkı ve Phokaia'lılar, kendilerinden üstün olan Doğu Dünyası'nı tanımaya başlayınca objektif araştırma yöntemini geliştirdiler. Doğa olayları akılca ve özgür düşünceyle ele alınarak pozitif bilimlerin ortaya çıkarılmasını sağladılar. Kültürel anlayışı ve bilimsel düşünceyi geliştirdiler. Özgür düşünce yöntemini benimsediler. Böylelikle bütün bilimlerde ileri gittiler.

Mısırlıların ve Mezopotamyalıların sağlık ve hastalık deneyiminden yararlandılar. Dinsel kaygılardan sıyrılarak, objektif araştırma yöntemini geliştirdiler. Mezopotamya ve Mısır'dan aldıkları bilgiyi, bilime dönüştürdüler. Böylelikle fen bilimlerinin esasını kurdular. Doğunun astrolojisini, astronomiye çevirdiler. Tedavi yöntemlerinde dinsellikten kaçınarak objektiflikle tıp biliminin esasını oluşturdular. Sanatın birçok kollarındaki iki boyutluluğu, üç boyutluluğa dönüştürdüler. Özgür düşünce yöntemi, bütün bilimlerde ileri gidilmesini sağladı. Doğa olaylarının akılca ve özgür düşünceyle ele alınarak pozitif bilimlerin ortaya çıkarılması, Batı Anadolu halkının başarısıdır.

Yazılı kaynaklar ve Avrupa merkezli araştırmalar, İonlar'ın Yunanistan'dan Batı Anadolu'ya geçerek yerleştiklerini ve kültürlerini yaydıklarını anlatsa da, son 50 yıldan bu yana yapılan bilimsel nitelikli kazı ve araştırmalar, bunun böyle olmadığını ortaya koydu. Yapılan kazılar, Batı Anadolu'nun Paleolitik Çağ'dan bu yana iskan gördüğünü ve uygarlığın kesintisiz olarak devam ettiğini gösterdi. İ.Ö. 8. yüzyılın ortalarından başlayarak büyük bir yükselişe giren Batı Anadolu Uygarlığı, Persler'in Anadolu'ya gelişlerine kadar, İ.Ö. 650-550 yıllarında "Dünya Kültür Önderi" oldular ve bugünkü Batı Uygarlığı'nın kurucusu rolünü üstlendiler. Yalnız Batı Uygarlığı'nın kurucusu olmadılar, aynı zamanda Hellen sanatını ve kültürünü de şekillendirdiler. Hellen kültürü ve uygarlığı, büyük ölçüde Batı Anadolu Uygarlığı'nın etkisinde oluştu.

Bilim insanı, özgürce düşünmeli, özgür bir ortam içerisinde çalışmalıdır. Özgür bir ortam içerisinde çalışmalar yapamayan bir bilim insanı, kişiliğini geliştiremez. Ortaya koyduğu sonuçlar da güvenilir ve inanılır olmaz. Taşınmaz kültürel varlıkların korunmasında da doğru kararlar veremez. Bütün insanlığın malı olan kültürel varlıkların yitirilmesine ve bir daha geri gelmemelerine neden olur. Özgür düşünce olmazsa, bilim gelişemez. Ortaya konulan sonuçlar da doğru olmaz. Bilimsel ve ilkesel yaklaşım bilinci, ancak özgür düşünceyle gelişir.

Özgür düşünceyi neler engeller? Birincisi rantın etkisiyle politik ortam baskısı. Böyle bir ortamdaki bilim insanlarının kişilikleri de pek gelişemez. Verdikleri kararlar, raporlar kültürel varlıkların aleyhine olduğu gibi, ortaya koydukları bilimsel sonuçlar da ne kadar inandırıcıdır! Bu konu önemli bir tartışma konusudur. Bu durumun bile tartışılması için özgür bir ortam gereklidir.

İkincisi birtakım ünlü bilim insanlarının ortaya koyduğu yanlış sonuçların psikolojik büyük baskı yaratması. Bunun sonucunda bunların dışına kolay kolay çıkılamaması. İşte burada da Batı Anadolu Halkı'nın özgür düşünce anlayışı gereklidir.

Bilim insanı, yanlış iç ve dış etkiler altında kalmamalıdır; çünkü üstlendikleri, sıradan bir özgörev (misyon) değildir. Onlar, görevlerinin bilincini özümseyerek davranmalıdırlar. Bilim insanı, düşündüklerini özgürce söyleyebilmeli ve yazabilmelidir! Bilimde yansızlık, doğruluk, tutarlılık, yaraşırlık olmalıdır.

Öte yandan şu gerçeği de açıklıkla söylemeliyiz. Bu çalışmanın kısaltmalar bölümünde verilen tüm kaynak eserler ile sonuçlarımız arasındaki kronolojik ayrılıklar, büyük ölçüdedir. Yararlandığımız tüm eserlerin her biri, ayrı bir değerdir. O kitaplar ve makaleler olmasaydı, biz bu çalışmayı yapamazdık. İçlerinde bize göre başyapıtlar da vardır. Bugün aramızda olan ve olmayan bu eserlerin yazarlarının tümünü burada onurla anıyorum. Onların bu çalışmaları, bir yapının duvarlarını oluşturan tuğla veya duvar taşlarıdır. Bizim bu çalışmamız da bir yapının bir tuğlası veya bir yapı taşıdır. Bu çalışma da sonra irdelenecek ve tartışılacaktır. Onun üzerine de yapı taşları gelecektir. Böyle olmazsa bilim ilerlemez; ancak burada bir kez daha yinelemek istediğimiz konu şudur: Bilim özgürlük ister. Özgür düşünce olmazsa, bilim de olamaz.

ÖNSÖZ
KISALTMALAR
GİRİŞ

Phokaia Kazıları'nın "Dünya Kazı Kapatılma Rekoru"na sahip olması!
"Phokaia IV" kitabı neden yazıldı?
Phokaia Athena Tapınağı Kazıları Işığında İon Mimarlığının Doğuşu ve Oluşumu
Aiol Başlığı sözcüğü ilk kez ne zaman kullanıldı?
Aiol mimarlığı diye bir mimarlık yoktur!
Lesbos ve İon kymationları adlandırılmalarının yanlış olarak kullanılmaları "Phokaia IV"ün kapsamı

I. BÖLÜM
YÖNTEM
A. Akurgal Kuramı
B. Tarihleme Kriterleri
C. Erken İon Mimarlığında Kullanılan Süslemelerin Stilistik Gelişimleri
D. Mimarlık Elemanlarının Genel Stilistik Gelişimleri

II. BÖLÜM
İON MİMARLIĞININ OLUŞUM SÜRELERİ
ERKEN İON MİMARLIĞI ÖNCESİ DÖNEMİ (İ.Ö. 9. yüzyıl - İ.Ö. 760/750)
İON MİMARLIĞININ OLUŞUM SÜRELERİ
ERKEN İON MİMARLIĞI ÖNCESİ DÖNEMİ (İ.Ö. 9. yüzyıl - İ.Ö. 760/750)
FENİKE BAŞLIKLARI
A. Fenike Başlıklarının Oluşumu
B. Fenike Başlıklarının Sınıflandırılması
C. Fenike Başlıklarının Kronolojisi
D. Orta Doğu'da ele geçen taştan yapılmış dikey volütlü başlıklar, neden Fenike Uygarlığı'nın tasarımlarıydı?

III. BÖLÜM
İON MİMARLIĞININ DOĞUŞU (İ.Ö. 760/750 - İ.Ö. 725)
İon Mimarlığının Doğuşu (İ.Ö. 760/750 - İ.Ö. 725)
İon mimarlığı denilen mimarlığı İonlar mı, yoksa yerli Batı Anadolu halkı mı yarattı?
İ.Ö. 8. yüzyılın ikinci üçlüğünde Batı Anadolu mimarlığı

A. İON MİMARLIĞININ DOĞUŞU EVRESİNDE TARİHLEME KRİTERLERİ
1. Stratigrafik Tarihleme Kriterleri
2. Stilistik Diğer Tarihleme Kriterleri

B. İON MİMARLIĞININ DOĞUŞU EVRESİ YAPILARI
1. Delos Naksos'lular Oikosu: Yeni Yapı - I. Evre (İ.Ö. 760-750)
2. Alazeytin Kalesi Tapınağı (En Eski İon Tapınağı) (İ.Ö. 740 Yılları)
3. Sazköy Dikey Volütlü Pilaster Başlığı (İ.Ö. 740-730 Yılları)
4. Larisa Kybele Tapınağı (İ.Ö. 730 Yılları)
5. Midilli (Lesbos) Adası'nda Eressos Başlığı (İ.Ö. 730-725 Yılları)

IV. BÖLÜM
ERKEN İON MİMARLIĞININ OLUŞUMU (İ.Ö. 725 - İ.Ö. 690)
ERKEN İON MİMARLIĞI (İ.Ö. 725 - İ.Ö. 690)

A. ERKEN İON MİMARLIĞINDA TARİHLEME KRİTERLERİ
1. Stratigrafik Tarihleme Kriterleri
2. Stilistik Diğer Tarihleme Kriterleri

B. ERKEN İON MİMARLIĞI OLUŞUMU EVRESİ YAPILARI VE MİMARLIK ELEMANLARI
1. Neandria Kybele Tapınağı (İ.Ö. 720 Yılları)
2. Klopedi Tapınağı (İ.Ö. 710-700)
3. Eski Smyrna (Bayraklı) Athena Tapınağı (İ.Ö. 700-690 Yılları)
4. Aigai'daki En Eski İon Başlığı ve Yapraklı (Kymationlu) Kaide (İ.Ö. 720)
5. Mytilene Dikey Volütlü İon Başlığı (İ.Ö. 720-710)
6. Larisa D İon Başlığı (İ.Ö. 8. yüzyılın son çeyreği)

C. ERKEN İON MİMARLIĞI (İ.Ö. 725 - İ.Ö. 690) EVRESİNE İLİŞKİN TAPINAK VE MİMARLIK ELEMANLARININ TARİHLENMESİ

V. BÖLÜM
İON MİMARLIĞINDA LARİSA STİLİ (İ.Ö. 690 - İ.Ö. 670/660)
İON MİMARLIĞINDA LARİSA STİLİ (İ.Ö. 690 - İ.Ö. 670/660)
A. LARİSA STİLİ EVRESİ'NİN TARİHLEME KRİTERLERİ
B. LARİSA STİLİ EVRESİ MİMARLIK ELEMANLARI
1. 1992 Yılı Neandria Sütun Başlığı Buluntusu (İ.Ö. 690-680)
2. Larisa Başlıkları (İ.Ö. 680-665)
a. Larisa A Başlığı (İ.Ö. 680)
b. Larisa B Başlığı (İ.Ö. 680-670)
c. Euromos Pilaster Başlığı (İ.Ö. 680-670)
d. Halikarnassos Kapı Konsolu (İ.Ö. 680-670)
e. Larisa Tapınak Modeli (İ.Ö. 670)
f. Eski Smyrna'da Teras Duvarında Bulunan Başlıklar (İ.Ö. 670)
g. Aiolis Kymesi Başlığı (İ.Ö. 670)
h. Larisa C Başlığı (İ.Ö. 670/665)

VI. BÖLÜM
İON BAŞLIKLARINDA DİKEY VOLÜTLÜ SÜTUN BAŞLIĞINDAN YATAY VOLÜTLÜ SÜTUN BAŞLIĞINA GEÇİŞ (İ.Ö. 670/660 - İ.Ö. 650)

A. DİKEY VOLÜTLÜ BAŞLIKLARDA İÇBÜKEY PROFİL EVRESİ (İ.Ö. 670 - İ.Ö. 660)
1. Ainos Başlıkları (İ.Ö. 670-660)

B. DİKEY VOLÜTLÜ EKHİNOSLU BAŞLIKLAR EVRESİ (İ.Ö. 660 - İ.Ö.650)
1. Pedasa Athena Tapınağı ve Başlığı (İ.Ö. 660 - İ.Ö.650)
2. Paros Başlıkları
3. Oropos Başlığı

VII. BÖLÜM
ERKEN YATAY VOLÜTLÜ İON BAŞLIKLARI (İ.Ö. 650 - İ.Ö. 630/620)

A. VOLÜTSÜZ YA DA VOLÜTLERİ AYRI YAPILMIŞ İON BAŞLIKLARI (İ.Ö. 650 - İ.Ö. 640)
1. Paros Başlıkları
2. Delos Başlığı
3. Keos Başlığı

B. İON BAŞLIĞINDA ERKEN KANONİK EVRE (İ.Ö. 640 - İ.Ö. 630/620)
1. İlk Evre (İ.Ö. 640 yılları)
a. Paros Müzesi'ndeki Env. 775 No.lu İon Başlığı (Katopoliani Başlığı)
2. Orta Evre (İ.Ö. 640-630 Yılları)
a. Naksos Yria Kutsal Alanı Tapınakları
b. Delos Naksoslular Oikosunun İon Sütun Başlığı (İ.Ö. 635)
c. Naksos'luların Delphi'ye Adadıkları Sphinks'li İon Sütun Başlığı (İ.Ö. 635-630)

3. Geç Evre (İ.Ö. 630-620 yılları)
a. Paros Müzesi'ndeki Env. 733 No.lu İon Başlığı (Arkhilokhos Başlığı)
b. Arkaik Dönem Teos Tapınağı Başlığı (İ.Ö. 630-620)
c. Erythrai Athena Tapınağı Başlığı (İ.Ö. 620)
d. Phokaia Athena Tapınağı Başlığı (İ.Ö. 620-610)

VIII. BÖLÜM
ÜÇ KUTSAL ALAN
DELOS'TA NAKSOS'LULAR OIKOSU

A. ESKİ YAPI

B. YENİ YAPI
EPHESOS ARTEMİSİONU'NDA KROISOS TAPINAĞI ÖNCESİ TAPINAKLARI

A. PROTOGEOMETRİK DÖNEM OVAL TAPINAĞI

B. PERİPTEROS TAPINAKLAR
1. Evre Peripterosu (İ.Ö. 8. yüzyılın başları)
2. Evre Peripterosu (İ.Ö. 740-730)

C. PERİBOLOSLU TAPINAK (TAPINAK C) (İ.Ö. 650-630)
SAMOS'TA HEKATOMPEDOS TAPINAKLAR
HEKATOMPEDOI
I. Hekatompedos (İ.Ö. 9. yüzyılın üçüncü çeyreği)
II. Hekatompedos (İ.Ö. 7. yüzyılın başları)

IX. BÖLÜM
İON MİMARLIĞININ DOĞUŞU VE GELİŞİMİ
A. İON TAPINAK PLANININ DOĞUŞU VE OLUŞUMU
1. Oval Tapınaklar (Erken Dönem İon Tapınaklarının Altındaki Oval Tapınaklar)
2. Oikos Planlı Tapınaklar
a. Oval Tapınak Planından Oikos Tapınak Planına Geçiş (Geç Protogeometrik Dönem)
b. Oikos Planlı Kısa Tapınaklar (İ.Ö. 9. yüzyılın ilk yarısı)
c. Oikos Planlı Uzun Tapınaklar (İ.Ö. 850 - 825)
d. Oikos Planlı Geniş Tapınaklar (İ.Ö. 825 - 750)
e. Oikos Planlı ½ Oranında Erken İon Tapınakları (İ.Ö. 750 - 690)
3. Megaron Planlı İon Tapınakları (İ.Ö. 690 sonrası)
4. Erken İon Tapınaklarında Sunakların Konumları

B. İON MİMARLIĞINDA ÜST YAPININ OLUŞUMU
1. Epistylion - Arşitrav (Baştaban)
2. Friz
3. Taç Blok
4. Geisipodes
5. Geison
6. Duvar Tacı (Epikranitis)
7. Pilaster Başlıkları
8. Anta Başlıkları
9. Sima, Çatı Kiremitleri, Alınlık, Akroter

C. İON SÜTUNUNUN GELİŞİMİ
1. İon Sütun Başlığının Gelişimi
2. İon Tapınaklarında Sütun Boynunun Gelişimi
3. İon Sütun Tamburlarının Gelişimi
4. İon Sütun Kaidelerinin Doğuşu ve Gelişimi
a. İon Mimarlığı Öncesindeki Kaideler
b. İon Mimarlığı Kaidelerinin Oluşumu
c. Geç Geometrik ve Erken Arkaik Dönem İon Tapınaklarına İlişkin Taş Kaideler

D. ERKEN İON TAPINAKLARINDA GÖRÜLEN SÜSLEMELER
1. Lotos-tomurcuk Süslemesi
2. Palmet Süslemesi
3. Lesbos Kymationu'nun (Anadolu Kymationu I) Doğuşu ve Erken İon Mimarlığındaki Yeri
4. İon Kymationu'nun (Anadolu Kymationu II) Doğuşu

SONUÇ
LEVHALAR LİSTESİ